မိုးရာသီနဲ႕ ေသြးလြန္တုပ္ေကြး အႏၲရာယ္

မိုးရာသီေရာက္လာျပီမို႕  ေသြးလြန္တုပ္ေကြး သတိေပးခ်က္ေတြ ထြက္ေပၚလာတယ္။  ကေလးမိဘေတြလဲ ေသြးလြန္တုပ္ေကြးကို သတိထားလာတာ ေတြ႕ရပါတယ္။ ကေလးေနမေကာင္းရင္ ေသြးလြန္တုပ္ေကြး ျဖစ္မွာ စိုးရိမ္သူေတြလဲ မနည္းလွဘူး။ ဘာပဲေျပာေျပာ ဒီလိုသတိထားလာတာ ေကာင္းတဲ့အခ်က္ပဲ ျဖစ္ပါတယ္။ လူနာေတြကလည္း က်န္းမာေရးသတိရွိလာၾကသလို ကေလးေတြကို ဂရုတစိုက္ ကုလာၾကတယ္။ ဒီဘက္ပိုင္းနွစ္ေတြမွာ ေသြးလြန္တုပ္ေကြးက ပိုမိုနာမည္ၾကီးလာတယ္။လူနာေတြၾကားထဲမွာသာမက ဆရာဝန္အသိုင္းအဝိုင္းထဲမွာကို နာမည္ဆိုးနဲ႕ ေက်ာ္ၾကားလာတယ္။ ေသြးလြန္တုပ္ေကြးပိုးဟာ ျခင္ကတဆင့္ ကူးစက္နိုင္တာေၾကာင့္ ျခင္နိွမ္နွင္းေရး၊ကာကြယ္ေရးေတြကို အေလးထားေျပာလာၾကတယ္။

ေသြးလြန္တုပ္ေကြး ဘာေၾကာင့္ ျဖစ္လဲ။

ေသြးလြန္တုပ္ေကြးဟာ ဒန္ဂီး ဗိုင္းရပ္စ္(dengue virus)တစ္မ်ိဳးေၾကာင့္ ျဖစ္ေစပါတယ္။ flavivirusမ်ိဳးႏြယ္စုမွာ ပါဝင္ျပီး RNA ဗိုင္းရပ္စ္တစ္မ်ိဳးျဖစ္တယ္။ ေသြးထြက္လြန္ေစ၊ေသြးယိုေစနိုင္တဲ့အျပင္ တုပ္ေကြးလကၡဏာေတြရွိလို႕ ေသြးလြန္တုပ္ေကြးလို႕ ေခၚၾကတယ္။  arthropod ပိုးမႊားအေကာင္ေတြက ကူးစက္တတ္လို႕ arbovirusလို႕လည္း ေခၚနိုင္ေသးတယ္။  ျဖစ္ေစတဲ့ မ်ိဳးရိုးဗီဇလိုက္ျပီး  DENV 1,DENV 2,DENV 3နဲ႕ DENV 4ဆိုျပီး ေလးမ်ိဳးခြဲထားတယ္။ ေရာဂါအမ်ိဳးအစား တစ္မ်ိဳးဝင္ျပီးရင္ အဲဒီအမ်ိဳးအစားကို ဘဝတေလွ်ာက္လံုး ထပ္မဝင္ေအာင္ ကာကြယ္ေပးနိုင္တယ္။ ဒါ့ေၾကာင့္ လူတစ္ေယာက္ဟာ သူ႕တစ္သက္မွာ ေသြးလြန္တုပ္ေကြး ေလးၾကိမ္ထက္ ပိုမျဖစ္ဘူးလို႕ ေျပာစမွတ္ျပဳၾကတယ္။ ေသြးလြန္တုပ္ေကြး ကူးစက္ခါစမွာ တျခားအမ်ိဳးအစား သံုးမ်ိဳးကိုလည္း ေရတိုကာကြယ္ေပးနိုင္တယ္။ ျပႆနာတစ္ခုက ေနာက္တစ္ၾကိမ္မွာ အျခားေသြးလြန္တုပ္ေကြးအမ်ိဳးအစားတစ္ခုဝင္လာျခင္းဟာ ပိုျပင္းထန္တဲ့ ေသြးလြန္တုပ္ေကြး ျဖစ္ဖို႕ အခြင့္အလန္းပိုမ်ားလာေစတယ္။ 

ေသြးလြန္တုပ္ေကြးပိုး သယ္ေဆာင္တဲ့ Aedes ျခင္

ေသြးလြန္တုပ္ေကြး ဗိုင္းရပ္စ္ပိုးကို ျခင္ကတဆင့္ သယ္ေဆာင္ေပးျပီး လူေတြကို ကူးစက္ေစတယ္။ သယ္ေဆာင္ေပးတဲ့ျခင္ကို ေအးဒီးစ္ျခင္(aedes mosquito)လို႕ ေခၚပါတယ္။ အျဖစ္မ်ားဆံုးက Aedes aegypti ျခင္ေၾကာင့္ ျဖစ္ပါတယ္။အေစာပိုင္းကာလေတြက Culex aegypti လို႕ေခၚခဲ့ၾကေသးတယ္။ ၁၉၂၀ေနာက္ပိုင္းမွ Aedes aegyptiလို႕ ေျပာင္းလဲေခၚေဝၚခဲ့ၾကတယ္။ေသြးလြန္တုပ္ေကြးဗိုင္းရပ္စ္ပိုးကို တျခား ေအးဒီးစ္ျခင္အမ်ိဳးအစားေတြကလည္း သယ္ေဆာင္နိုင္ေသးတယ္။ 

ေအးဒီးစ္ျခင္ဆိုတာ

ေအးဒီးစ္ျခင္ေတြဟာ အျဖဴအမည္း အစင္းၾကားရွိတယ္။ အမ်ားစုဟာ အာဖရိကတိုက္က ျပန္႕နွံ႔လာတာျဖစ္ပါတယ္။ ျခင္ေတြဟာ အျမင့္ေပ ၃၃၀၀ေအာက္မွာသာ ေနထိုင္ၾကလို႕ ေတာင္ေပၚေဒသေတြမွာ အျဖစ္နည္းတယ္။ေသြးလြန္တုပ္ေကြးပိုး(dengue virus) သယ္ေဆာင္တဲ့ျခင္က ျခင္မျဖစ္ပါတယ္။ ျခင္မ ျဖစ္လို႕ အသန္႕အျပန္႕ အလြန္ၾကိဳက္တယ္။ ေပါက္ဖြားရင္လဲ သန္႕တဲ့၊ျပန္႕တဲ့ ေနရာေတြမွာ အဓိက ေပါက္ဖြားတယ္။ ပန္းအိုး၊ဘုရားအိုး၊ ဗူးခြံ၊ပံုးခြံ၊တာယာအေဟာင္းအပ်က္ေတြထဲမွာရွိတဲ့ ေရမွာ ေပါက္ဖြားတယ္။ေရဆုိးေရေျမာင္းေတြမွာ ေပါက္ဖြားတာ ရွားတယ္။ ေန႕ခင္းပိုင္းမွာ အစာရွာထြက္တယ္။ အထူးသျဖင့္ မနက္ပိုင္း ေဝလီေဝလင္းနဲ႕ ညေနေစာင္းပိုင္းေတြမွာ ျခင္ကိုက္ မခံရေအာင္ သတိထားေနထိုင္ဖို႕လိုတယ္။ ဗိုင္းရပ္စ္ပိုးကူးစက္ခံထားရတဲ့ ျခင္ဟာ ကူးစက္ခံရျပီးေနာက္ ၄ရက္မွ ၁၀ရက္အတြင္း တျခားလူေတြကို ကူးစက္နိုင္တယ္။တခါကူးစက္ခံရရင္ ျခင္သက္တမ္း မကုန္မခ်င္း တျခားလူေတြကို ထပ္မံကူးစက္နိုင္တယ္။ ျခင္တစ္ေကာင္ရဲ႕ ပ်မ္းမွ်သက္တမ္းဟာ ၁လ ေလာက္ ရွိပါတယ္။ 

ေသြးလြန္တုပ္ေကြးဆိုတာ

ေသြးလြန္တုပ္ေကြးကို dengue hemorrhagic feverလို႕ ေခၚပါတယ္။၂၀၀၉ခုနွစ္ေနာက္ပိုင္းမွာ ကမာၻ႕က်န္းမာေရးအဖြဲ႕က  uncomplicated dengue infectionသာမန္ ေသြးလြန္္တုပ္ေကြး နဲ႕ severe dengue hemorrhagic fever ဆိုးရြားျပင္းထန္ ေသြးလြန္တုပ္ေကြး ဆိုျပီး ခြဲျခားထားတယ္။severe dengue haemorrhagic feverကို ၁၉၅၀ေလာက္ကစျပီး ထိုင္းနဲ႕ ဖိလစ္ပိုင္မွာ သတိထားမိလာၾကတယ္။ ၁၉၇၀ မတိုင္ခင္က (၉)နိုင္ငံ ေလာက္သာ ျပင္းထန္တဲ့ေသြးလြန္တုပ္ေကြးေတြ ျဖစ္ခဲ့ၾကေပမယ့္ ဒီေန႕ေခတ္မွာ နိုင္ငံေပါင္း (၁၁၀)ေက်ာ္ေလာက္မွာ ျဖစ္လာၾကတာ ေတြ႕ရပါတယ္။ အျဖစ္မ်ားတဲ့ အာရွ၊ အာဖရိက နိုင္ငံေတြသာမက ဖြံ႔ျဖိဳးတဲ့ အေနာက္နိုင္ငံေတြမွာပါ ေသြးလြန္တုပ္ေကြးကို သတိထားလာၾကတယ္။ ျမိဳ႕ျပယဥ္ေက်းမႈေတြ၊ ဂလိုဘယ္လိုက္ေဇးရွင္းေတြရဲ႕ ဆိုးက်ိဳးလည္း ပါလိမ့္မယ္။ ေလ့လာတြက္ခ်က္မႈေတြအရ ၁၉၆၀ နဲ႕ ၂၀၁၀ နွစ္ေပါင္း ငါးဆယ္အတြင္း ေသြးလြန္တုပ္ေကြးျဖစ္ႏႈန္းဟာ အဆ ၃၀ ေက်ာ္ေလာက္ထိ တက္လာတာ ေတြ႕ရပါတယ္။နွစ္စဥ္ ကမာၻ႕လူဦးေရ သန္း ၁၀၀ ေက်ာ္ေလာက္ဟာ ေသြးလြန္တုပ္ေကြးဗိုင္းရပ္စ္ပိုး ကူးစက္ခံေနရတယ္။အဲဒီထဲက လူေပါင္း ၅သိန္းေလာက္ဟာ severe dengue hemorrhagic fever ဆိုးရြားျပင္းထန္ ေသြးလြန္တုပ္ေကြးျဖစ္လို႕ ေဆးရံုတက္ကုသဖို႕ လိုအပ္ၾကတယ္။

ေသြးလြန္တုပ္ေကြးရဲ႕ လကၡဏာရပ္ေတြ

ေသြးလြန္တုပ္ေကြး လကၡဏာေတြက ျခင္ကိုက္ခံရျပီး ၁ပတ္ေလာက္ဆို စျပတယ္။ ေသြးလြန္တုပ္ေကြး ဗိုင္းရပ္စ္ဝင္တိုင္း ဆိုးရြားျပင္းထန္ ေသြးလြန္တုပ္ေကြးအဆင့္ထိ မျဖစ္ၾကဘူး။ အမ်ားစုဟာ သာမန္တုပ္ေကြးအဖ်ားေလာက္သာ ခံစားရတယ္။ရုတ္တရက္ အဖ်ားၾကီးလာမယ္။ ၁၀၃-၁၀၄ ဒီဂရီဖာရင္ဟိုက္ေလာက္ ရွိတယ္။ ေခါင္းကိုက္တာ၊ မ်က္လံုး ေအာင့္တာ၊နာတာမ်ိဳးျဖစ္တတ္တယ္။ တုပ္ေကြးသေဘာျဖစ္လို႕ ေျခဆစ္လက္ဆစ္ ကိုက္လာတယ္။ ေနလို႕၊ထိုင္လို႕မေကာင္းဘူး။ ပ်ိဳ႕ခ်င္အန္ခ်င္ ရွိမယ္။ အသားရဲတာ၊အနီစက္ေပါက္တာ ရွိတတ္တယ္။ တစ္ကိုယ္လံုးမွာ ေပါက္တယ္။ ကေလးဆိုရင္ အနီစက္က ဝက္သက္နဲ႕ ဆင္တူတယ္။  ေနာက္ဆင္တူတာတစ္ခုက အသက္ၾကီးမွ ေသြးလြန္တုပ္ေကြး ျဖစ္နိုင္ေသးတဲ့အခ်က္ပဲ။အသက္ၾကီးတဲ့သူေတြလည္း မျဖစ္ဘူးမဟုတ္ဘူး။ ျဖစ္နိုင္ေသးတယ္။ ရွိေတာ့ရွိတယ္ ရွားမယ္။ အသက္ ၁၅နွစ္ေအာက္ေတြ အျဖစ္မ်ားလို႕ ကေလးေတြျဖစ္ရင္ ပိုမိုသတိထားသင့္တယ္။ သိပ္ဆိုးလာရင္ နွာေခါင္းေသြး၊ သြားဖံုးေသြးယိုဦးမယ္။ နည္းနည္းေလာက္ ထိခိုက္မိတာနဲ႕ ေသြးယိုလာတတ္တယ္။ထပ္ဆိုးလာရင္ ေသြးအန္တာ၊ ေသြးဝမ္းသြားတာ ျဖစ္လာဦးမယ္။ ပိုျပီးအေရးၾကီးတာက ေရာဂါလကၡဏာ ျပသျပီး ၃ရက္နဲ႕ ၅ရက္အတြင္းပဲ။ေရွာ့ခ္ဝင္ျပီး ေသဆံုးတတ္သူအမ်ားစုဟာ အဖ်ား ၃ရက္ေျမာက္ေန႕နဲ႕ ၅ရက္ေျမာက္ေန႕အတြင္းျဖစ္လို႕  အေရးၾကီးဆံုးကာလေတြပဲ ျဖစ္တယ္။ ဒါ့ေၾကာင့္ ၃ရက္ေျမာက္ေန႕မွာ အဖ်ားက်လို႕ ဝမ္းမသာေစခ်င္ဘူး။ ေသြးယိုျပီး ေရွာခ့္ဝင္တတ္တဲ့ကာလျဖစ္လို႕ ဂရုစိုက္သင့္တယ္။ ဒီအဆင့္ထိေရာက္လာရင္ အထူးဂရုစိုက္ဖို႕လိုသလို၊ေဆးရံုတက္ဖို႕ လိုလာတယ္။ နည္းေနတဲ့အရည္ကို ျပန္ျဖည့္ေပးရတယ္။ လိုအပ္ရင္ ေသြးသြင္း၊ေသြးရည္ၾကည္သြင္းတာ လုပ္ရတယ္။ အခန္႕မသင့္ရင္ ေသြးထြက္လြန္၊ ေရွာ့ခ္ဝင္ျပီး ေသဆံုးမွာကို ၾကိဳတင္ကာကြယ္ဖို႕ ျဖစ္ပါတယ္။ ေသြးလြန္တုပ္ေကြးကို ေသခ်ာၾကိဳတင္ကုသနိုင္ရင္ ေသႏႈန္းက ၁ ရာခိုင္ႏႈန္းေအာက္ထိ က်ဆင္းသြားနိုင္တယ္။ မကုဘဲထားရင္ ေသႏႈန္းက ၂၆ရာခိုင္ႏႈန္းေလာက္ထိ ျမင့္တက္သြားတယ္။ 

Warning signsသတိထားသင့္တဲ့ ေရွ႕ေျပးလကၡဏာရပ္

ဆိုးရြားျပင္းထန္ ေသြးလြန္တုပ္ေကြးအဆင့္မေရာက္ခင္ Warning signsေခၚတဲ့ သတိေပးတဲ့ လကၡဏာရပ္ေတြကို သိထားသင့္ပါတယ္။

-ဗိုက္မခံမရပ္နိုင္ နာလာျခင္း၊

-အဆက္မျပတ္ အန္လာျခင္း၊

- နွလုံုးခုန္ျမန္လာျခင္း၊

-အသက္ရႈျမန္လာျပီး ေမာလာျခင္း၊

-ေသြးအန္ျပီး ဝမ္းမဲသြားျခင္း၊

အထက္ပါ လကၡဏာေတြ ခံစားရျပီး ၁-၂ရက္အတြင္း အသက္အႏၲရာယ္စိုးရိမ္ရလို႕ အထူးသတိထားသင့္ပါတယ္။ေျခဖ်ားလက္ဖ်ားေအးစက္လာရင္၊

အသားအရည္ ျဖဴေဖ်ာ့လာရင္ ေဆးရံုအျမန္ဆံုးသြားဖို႕ ၾကိဳးစားပါ။ ေနွာင့္ေနွးမႈက အသက္အႏၲရာယ္စိုးရိမ္ရပါတယ္။

ေသြးလြန္တုပ္ေကြးနဲ႕ အခ်ိန္ တစ္ပတ္

ေသြးလြန္တုပ္ေကြးမွာ အခ်ိန္တစ္ပတ္ဆိုတာကို လြယ္လြယ္ကူကူ မွတ္သားထားသင့္တယ္။ အခ်ိန္တစ္ပတ္နဲ႕ အခ်က္ေလးခ်က္ကို သိရင္ ေရာဂါမျဖစ္ေအာင္ သတိထားနိုင္မယ္။ 

၁။ေရာဂါပိုးကူးစက္ခံရတဲ့ ျခင္ဟာ ေရာဂါပိုးဝင္ျပီး တစ္ပတ္ေလာက္ေနမွ သူမ်ားကို စတင္ကူးစက္ေစမယ္။ ေနာက္ပိုင္း သက္တမ္းတေလွ်ာက္ ေရာဂါျဖန္႕ေဝသူျဖစ္လာတယ္။ 

၂။ေရာဂါပိုးရွိတဲ့ ျခင္ကိုက္ခံရတဲ့လူဟာ အကိုက္ခံရျပီး တစ္ပတ္ေလာက္ေနမွ ေရာဂါလကၡဏာစတင္ျပသတယ္။ 

၃။ေရာဂါပိုးဝင္ေရာက္ထားတဲ့ လူနာဟာ လကၡဏာစတင္ျပသျပီး တစ္ပတ္အတြင္းသာ တျခားသူကို ေရာဂါပိုးျဖန္႕ေဝနိုင္တယ္။ အဲဒီတစ္ပတ္အတြင္း လူနာကိုကိုက္မိတဲ့ ျခင္ဟာ ကံဆိုးသူျဖစ္ျပီး ေရာဂါပိုး ကူးစက္ခံရတယ္။ 

၄။ေသြးလြန္တုပ္ေကြး လကၡဏာေတြဟာ တစ္ပတ္ေလာက္ၾကာရင္ ျပန္လည္ေပ်ာက္ကင္းသြားနိုင္တယ္။ကံဆိုးတဲ့ ၅ ရာခိုင္ႏႈန္းေလာက္ကပဲ ဆိုးရြားျပင္းထန္ ေသြးလြန္တုပ္ေကြးအဆင့္ထိ ေရာက္လာျပီး ေသြးယိုတာ၊ေသြးလန္႕တာျဖစ္နိုင္တယ္။

ေသြးလြန္တုပ္ေကြးနဲ႕ ကာကြယ္ေဆး

ယေန႕အခ်ိန္ထိေတာ့ ေသြးလြန္တုပ္ေကြး ကာကြယ္ေဆး မေပၚေပါက္ေသးပါ။ေရာဂါအမ်ိဳးအစား ေလးမ်ိဳးလံုးကိုကာကြယ္ေပးနိုင္မယ့္ live attenuated vaccineကို စမ္းသပ္ထုတ္လုပ္ေနဆဲ  ျဖစ္ပါတယ္။ မၾကာမီနွစ္မ်ားအတြင္း ကာကြယ္ေဆးေပၚေပါက္လာနိုင္ဖြယ္ရာရွိပါတယ္။ ကာကြယ္ေဆးေတြမေပၚေပါက္ခင္ ျခင္နိွမ္နွင္းေရးနဲ႕ ပတ္ဝန္းက်င္ သန္႕ရွင္းေရးကိုသာ အေလးထား လုပ္ေဆာင္သင့္ပါတယ္။

ေသြးလြန္တုပ္ေကြး ကာကြယ္ရန္ လိုက္နာရမည့္အခ်က္မ်ား

ေသြးလြန္တုပ္ေကြးကာကြယ္ေရးမွာ  ျခင္ကိုက္မခံရဖို႕နဲ႕  ျခင္နွိမ္နင္းေရး နွစ္မ်ိဳးလံုးက အေရးၾကီးပါတယ္။ 

၁။ေန႕ခင္းဖက္ အိပ္စဥ္ ျခင္ကိုက္မခံရေအာင္ သတိထားပါ။

၂။လိုအပ္လွ်င္ ျခင္ေထာင္၊ျခင္ေဆး အသံုးျပဳပါ။

၃။ကေလးငယ္ေတြ အက်ႌလက္ရွည္၊ေဘာင္းဘီရွည္ ဝတ္ေပးထားသင့္တယ္။

၄။ပန္းအိုး၊ဘုရားအိုးေတြ ေန႕စဥ္ေရလဲေပးသင့္တယ္။

၅။ဗူးခြံ၊ပံုးခြံ၊တာယာေဟာင္းေတြ ျခင္မေပါက္ဖြားေစရန္ သတိထားပါ။

၆။ေရဆိုးေရေျမာင္းေတြရွင္းလင္းျပီး ပိုးမႊားကာကြယ္ေရး ထိထိေရာက္ေရာက္ လုပ္ေဆာင္ပါ။

၇။ျခင္ခိုေအာင္းနိုင္ေသာ ေနရာမ်ားကို ေသခ်ာရွင္းလင္းပါ။

၈။မိမိပတ္ဝန္းက်င္သန္႕ရွင္းေရးကို အထူး ဂရုစိုက္ပါ။

၉။ဖုံး၊သြန္၊လဲ၊စစ္ လုပ္ေဆာင္ျခင္းက ျခင္မေပါက္ဖြားေအာင္ ကာကြယ္ေပးနိုင္တယ္။

အဓိက သိထားသင့္သည့္အခ်က္မ်ား

-Dengue virus ပိုးဝင္တိုင္း အဖ်ားေရာဂါ ခံစားရမယ္ မဟုတ္ဘူး။ 

-၈၀ရာခိုင္ႏႈန္းခန္႕ဟာ လကၡဏာမျပဘဲ ေနမယ္။ အမ်ားစုဟာ သာမန္အဖ်ားေလာက္သာ ခံစားရျပီး သူ႕ဘာသာ ေပ်ာက္ကင္းသြားတယ္။ 

-ကံဆိုးတဲ့ ၅ ရာခိုင္ႏႈန္းေလာက္သာ ဆိုးရြားျပင္းထန္ ေသြးလြန္တုပ္ေကြး ျဖစ္နိုင္တယ္။

-ျဖစ္ပြားသူရဲ႕ ၉၀ရာခိုင္ႏႈန္းဟာ အသက္ ၁၅နွစ္ေအာက္ ျဖစ္တာေၾကာင့္ မိမိတို႕ကေလးေတြကို အထူးဂရုစိုက္သင့္တယ္။

-ေသြးလြန္တုပ္ေကြးမွာ အဖ်ား၃ရက္ေျမာက္နဲ႕ ၅ရက္အတြင္း အေရးၾကီးဆံုး အခ်ိန္ ျဖစ္တယ္။

-ဒီအဆင့္မွာလည္း ၾကိဳတင္သိရွိျပီး ေသခ်ာကုသရင္ ေသႏႈန္းက ၀.၅-၃ ရာခိုင္ႏႈန္းထိ က်ဆင္းသြားတယ္။

-ေရာဂါမျဖစ္ပြားေအာင္ ေသြးလြန္တုပ္ေကြးနဲ႕ အခ်ိန္တစ္ပတ္ဆိုတာကို သိထားသင့္တယ္။

-ေန႕ခင္းပိုင္းျခင္ကိုက္မခံရေအာင္ ကာကြယ္ဖို႕နဲ႕ ျခင္နွိမ္နွင္းေရးက အေရးၾကီးဆံုး အခ်က္ေတြ ျဖစ္ပါတယ္။

ေနာက္ဆံုးအေနနဲ႕ "ေသြးလြန္တုပ္ေကြး အႏၲရာယ္၊ သတိထားကာ တို႕ကာကြယ္" လို႕သာ တိုက္တြန္းပါရေစ။

ေဒါက္တာ ေအးမင္းထူး

ရတနာပံု သတင္းစာ(၂.၆.၁၃)