ေျခေထာက္လႈပ္တဲ့ေဝဒနာ အေျဖရွာ

လူတိုင္းဟာ ညဖက္မွာ အိပ္စက္အနားယူၾကပါတယ္။ သို႕ေသာ္ လူတခ်ိဳ႕ဟာ ညပိုင္းမွာ ေကာင္းေကာင္းအိပ္စက္ အနားမယူနိုင္ၾကဘူး။ဘာ့ေၾကာင့္လဲဆိုေတာ့ သူတို႕မွာ sleep disorderေခၚတဲ့ က်န္းမာေရးျပႆနာတခုခုရွိလို႕ပါပဲ။ ဒီထဲမွာ sleep disorderလို႕ အမည္တပ္ရမယ့္ ေရာဂါေဝဒနာတခုက restless legs syndrome ျဖစ္ပါတယ္။ Restless legs syndromeဆိုတာ ဦးေနွာက္ အာရံုေၾကာဆိုင္ရာ ေျပာင္းလဲမႈေၾကာင့္ ျဖစ္ေပၚလာတဲ့ လကၡဏာရပ္ေတြကို ဆိုလိုပါတယ္။ဒီေရာဂါလကၡဏာရွိသူအမ်ားစုဟာ ေကာင္းေကာင္း အိပ္စက္နိုင္စြမ္းမရွိတာကို ေတြ႕ရတယ္။ ညဖက္အိပ္စက္ဖို႕စတင္ၾကိဳးစားတာနဲ႕ ေျခေထာက္မွာ ပံုမမွန္တဲ့ ခံစားမႈမ်ိဳး စတင္ခံစားရတယ္။ ျငိမ္ေနတာနဲ႕ အမွ် ေဝဒနာက ပိုဆိုးလာတယ္။ ေနာက္ဆံုး ေျခေထာက္ကို အျငိမ္မထားဘဲ လႈပ္ရွားၾကည့္တဲ့အခါမွ သက္သာသြားတယ္။ လႈပ္ရွားတာရပ္ျပီး ျပန္အိပ္ဖို႕ၾကိဳးစားတဲ့အခါ ေဝဒနာကျပန္ေပၚလာတယ္။ ေျခေထာက္ကို အျငိမ္မေပးဘဲ အဆက္မျပတ္ လႈပ္ရွားေနရတာေၾကာင့္  restless legs syndrome လို႕ ေခၚပါတယ္။ ကဗ်ာဆန္ဆန္ "ျငိမ္ျငိမ္မနား ေျခေထာက္မ်ား၊နားနားမေန ေျခေထာက္ေတြ"လို႕ ကင္ပြန္းတပ္ရမလားပဲ။ restless legs syndrome(RLS)ကို primary နဲ႕ secondaryဆိုျပီး နွစ္မ်ိဳးခြဲျခားထားတယ္။ 

Primary RLSဆုိတာ

primaryအမ်ားစုဟာ အသက္ ၄၀ မတိုင္မွီ အျဖစ္မ်ားၾကတယ္။ ဘာေၾကာင့္ ျဖစ္ရလဲ အေၾကာင္းရင္းခံကုိ မသိရဘူး။ ေရာဂါရွိသူကို စမ္းသပ္မႈေတြ လုပ္ၾကည့္တဲ့အခါ ဒိုပါမင္းဓာတ္(dopamine) ခ်ိဳ႕တဲ့မႈနဲ႕ သက္ဆိုင္တာ ေတြ႕ရတယ္။အသက္၂၀မတိုင္မီ ေရာဂါေဝဒနာ စတင္ခံစားရတယ္။ ျဖစ္စမွာ မသိသာဘဲ တျဖည္းျဖည္းခ်င္း ပိုဆိုးလာတယ္။ primary RLSရဲ႕ ထက္ဝက္မကဟာ မ်ိဳးရိုးလိုက္တတ္တယ္။ လက္ရွိခ်ိန္ထိ RLS ျဖစ္ေပၚေစတဲ့ မ်ိဳးရိုးဗီဇ (၄)မ်ိဳးကို ေတြ႕ရွိထားတယ္။ ဒါ့ေၾကာင့္ RLSဟာ မ်ိဳးရိုးလိုက္တယ္လို႕ သိရတယ္။

Secondary RLSဆိုတာ

အသက္ ၄၀ေက်ာ္မွ ေရာဂါေဝဒနာ ခံစားရသူေတြကို secondary RLSလို႕ သတ္မွတ္ပါတယ္။ လကၡဏာက ရုတ္တရက္ ေပၚေပါက္လာတယ္။ ေဝဒနာကို ညစဥ္ရက္ဆက္ခံစားရတယ္။ ၂၀ရာခိုင္ႏႈန္းဟာ သံဓာတ္ခ်ိဳ႕တဲ့မႈနဲ႕ သက္ဆိုင္တတ္တယ္။ dopamineျဖစ္စဥ္မွာ အေရးပါတဲ့ L-dopa ဖြဲ႕စည္းရာမွာ သံဓာတ္ကလည္း အေရးပါတယ္။ တခါတရံ ေက်ာက္ကပ္ေရာဂါ၊သိုင္းရြိဳက္ေရာဂါ၊ဆီးခ်ိဳနဲ႕ ပါကင္ဆန္ေရာဂါေတြမွာလည္း RLSရဲ႕ လကၡဏာေတြ ေတြ႕ရွိရတတ္တယ္။ ေဆးရဲ႕ေနာက္ဆက္တြဲဆိုးက်ိဳးေၾကာင့္လည္း ျဖစ္နိုင္ေသးတယ္။ စိတ္က်ေဆး၊စိတ္ျငိမ္ေဆး၊အယားေပ်ာက္ေဆး၊အအန္ေပ်ာက္ေဆး၊ေသြးက်ေဆး၊အတက္ေပ်ာက္ေဆး၊စတီးရိြဳက္ေဆးေတြေၾကာင့္ ျဖစ္နိုင္ပါတယ္။ 

RLS(သို႕)Ekbom's syndrome

RLSရဲ႕ လကၡဏာေတြကို Ekbom's syndromeလို႕လည္း ေခၚပါတယ္။ ၁၉၄၅ခုနွစ္မွာ ဆြီဒင္လူမ်ိဳး Karl-Axel Ekbom ဆိုသူက သုေသသနစာတမ္းျပဳစုရာမွာ အေသးစိတ္ေဖာ္ျပခဲ့တယ္။ အမွန္က ၁၆၇၂ ကတည္းက  Sir Thomas Willis က ဒီလကၡဏာရပ္ေတ ြစတင္ေဖာ္ျပခဲ့ဖူးတယ္။ ဒါ့ေၾကာင့္ Willis-Ekbom disease (WED)လို႕လည္း ေခၚနိုင္ပါတယ္။ ေလ့လာမႈေတြအရ လူ၁၀ေယာက္မွာ တေယာက္ဟာ RLSျဖစ္နိုင္တယ္။ အမ်ိဳးသားေတြထက္ အမ်ိဳးသမီးေတြမွာ ပိုေတြ႕ရတယ္။ ကိုယ္ဝန္ေဆာင္ ၅ေယာက္မွာ တေယာက္ဟာ ဒီေရာဂါမ်ိဳး ျဖစ္နိုင္ေခ်ရွိတယ္။ ကိုယ္ဝန္ေဆာင္ ေနာက္ဆံုးလေတြမွာ ေဝဒနာခံစားရသူေတြဟာ ကေလးေမြးဖြားျပီးေနာက္ပိုင္း ျပန္ေပ်ာက္သြားတယ္။ ၂၀၀၅ခုနွစ္ေလ့လာမႈအရ ADHD ေရာဂါအခံရွိသူမွာလည္း RLSလကၡဏာေတြ ေတြ႕ရတတ္တယ္။

RLSရဲ႕ လကၡဏာရပ္မ်ား

RLSရဲ႕ လကၡဏာေတြဟာ ထူးျခားတယ္။ ေန႕ပိုင္းမွာ မေတြ႕ရဘဲ ညပိုင္းမွာသာ ေတြ႕ရတယ္။ အထူးသျဖင့္ အာရံုေၾကာေတြ ေျဖေလွ်ာ့အနားယူတဲ့အခ်ိန္မ်ိဳးမွာ ပိုေတြ႕ရတယ္။ အိပ္ဖို႕ၾကိဳးစားတဲ့အခါ ေျခေထာက္မွာ ပံုမမွန္တဲ့ခံစားမႈ၊အမ်ိဳးအမည္မသိတဲ့ ေဝဒနာ စတင္ခံစားရတယ္။ အမ်ားစုဟာ သူတို႕ခံစားရတဲ့ေဝဒနာကို အမည္မေဖာ္တတ္ၾကဘူး။တခ်ိဳ႕က ေျခသလံုးအတြင္းပိုင္းထဲက နာျပီး ကိုက္တယ္လို႕ဆိုၾကတယ္။ တခ်ိဳ႕က ယားသလို၊အေကာင္ေလးေတြ တက္ေနသလို၊အပ္နဲ႕ ခပ္ဆြဆြထိုးထားသလို၊တခုခုနဲ႕ ဆြဲထားသလို အတိအက်မရွိတဲ့ေဝဒနာစတင္ ခံစားရတယ္။ ဒီေဝဒနာသက္သာေစဖို႕ ျဖစ္တဲ့ေျခေထာက္ေတြကို လႈပ္ရွားေပးရတယ္။  ျဖစ္လာတဲ့အခါ လမ္းေလွ်ာက္ျခင္း၊နွိပ္ေပးျခင္း၊ၾကြက္သားကို တင္းေစျပီး သက္သာေစရတယ္။ သက္သာျပီးေနာက္ပိုင္း ေျခေထာက္ကို အနားေပးလိုက္ရင္ ျပန္ျဖစ္ျပန္တယ္။ ပိုဆိုးတဲ့ေရာဂါေဝဒနာရွင္ေတြဟာ ေန႕ခင္းပိုင္းေတြမွာလည္း ဒီလိုလကၡဏာမ်ိဳး ခံစားရတယ္။ အမ်ားစုဟာ ေျခေထာက္နွစ္ဖက္လံုးမွာ ေဝဒနာခံစားရတယ္။ လူတခ်ိဳ႕ဟာ ေျခေထာက္သာမက လက္နွစ္ဖက္မွာပါ ေတြ႕ရတယ္။ ေရာဂါရွိသူ ေလးေယာက္မွာ သံုးေယာက္ဟာ အိပ္ေနစဥ္ ေျခေထာက္ လႈပ္ရွားျခင္း(periodic limb movements of sleep)ရွိတတ္ၾကတယ္။ ဒီလႈပ္ရွားမႈေၾကာင့္ မိမိ(သို႕)အေဖာ္ျဖစ္သူပါ အိပ္ရာကေန ရုတ္တရက္ နိုးလာတတ္တယ္။ နိုးနိုးလာျခင္း အျငိမ္မေနနိုင္ဘဲ ေျခေထာက္ကို လႈပ္ရွားေပးရတယ္။ ေရာဂါခံစားရသူတခ်ိဳ႕ဟာ လႈပ္ေနရတာေျကာင္႕ ေမာပန္းလာတယ္။ ေန႕စဥ္ရက္ဆက္ ခံစားရတဲ့အခါ အိပ္္ေရးပ်က္မ်ားျပီး ေနမေကာင္းတာ၊အားယုတ္တာ ျဖစ္လာတယ္။ အိပ္ေရးပ်က္မ်ားလာေတာ့ စိတ္ဂဏွာမျငိမ္ျဖစ္တာ၊စိတ္က်ေရာဂါေတြထိ ခံစားလာျပီး လူေနမႈဘဝကိုပါထိခိုက္ေစတယ္။

ဘယ္လိုသိနိုင္လဲ

စမ္းသပ္စစ္ေဆးနိုင္တဲ့ test မ်ိဳးမရွိေသးတာေၾကာင့္ လကၡဏာရပ္ေပၚ မူတည္ျပီး ခြဲျခားရတယ္။ ေအာက္မွာ ေဖာ္ျပထားတဲ့ လကၡဏာေတြရွိရင္ ေရာဂါရွိတယ္လို႕ သတ္မွတ္ပါတယ္။

၁။လကၡဏာကို ေန႕ပိုင္းမွာ မေတြ႕ရဘဲ ညဖက္အိပ္ခ်ိန္၊တနည္းအားျဖင့္ လႈပ္ရွားမႈမရွိဘဲ စိတ္ကို ေျဖေလွ်ာ့ထားတဲ့အခါမ်ိဳးမွာမွာ အဓိကေတြ႕ရတယ္။

၂။ျဖစ္တဲ့ေျခ(သို႕)လက္မွာ ထံုတာ၊နာတာ၊က်င္တာ၊တစစ္စစ္နဲ႕ စပ္ဖ်ဥ္းဖ်ဥ္းစတဲ့ ပံုမမွန္တဲ့ ခံစားမႈမ်ိဳးျဖစ္လာတယ္။ 

၃။လႈပ္ရွားမႈမရွိဘဲ ျငိမ္ေနရင္ ေဝဒနာက ပိုဆိုးလာတယ္။

၄။ျဖစ္တဲ့ေျခ(သုိ႕)လက္ကို လႈပ္ရွားၾကည့္တဲ့အခါ သက္သာလာတာ ေတြ႕ရတယ္။

ကာကြယ္ျခင္းနွင့္ ကုသျခင္း

ျဖစ္ေစတဲ့အေၾကာင္းခံကို တိတိက်က်မသိရလို႕ ကာကြယ္ဖို႕ မျဖစ္နိုင္ဘူး။ ကုသတဲ့အခါ ေရာဂါလကၡဏာေပၚမူတည္ျပီး ကုသရတယ္။ သံဓာတ္အားနည္းရင္ သံဓာတ္ျပန္ျဖည့္ေပးရတယ္။ ေဆးေၾကာင့္ျဖစ္ရင္ ေဆးျဖတ္ေပးရတယ္။အကယ္၍ ေဝဒနာကို ခံနိုင္ရည္ရွိေနရင္ ကုသဖို႕ မလိုအပ္ဘူး။ ဘာ့ေၾကာင့္လဲဆိုေတာ့ ကုသမႈဟာ ခံစားရတဲ့ေဝဒနာကို သက္သာေစဖို႕သာ ျဖစ္လို႕ပါ။ အဓိကအသံုးမ်ားတဲ့ေဆးေတြက ဦးေနွာက္dopamine levelမ်ားေစတဲ့ Dopamine agonists ေဆးေတြ ျဖစ္ပါတယ္။ pramipexole၊ropinirole၊rotigotine၊carbidopa/levodopa စတဲ့ေဆးေတြ သံုးၾကည့္တဲ့အခါ ေရာဂါလကၡဏာသက္သာေစတာ ေတြ႕ရတယ္။ တျခားအသံုးျပဳနိုင္တဲ့ေဆးေတြလည္း ရွိေသးတယ္။ အတက္ေပ်ာက္ေဆး(carbamazepine, gabapentin, pregabalin)၊ဘိန္းကထုတ္တဲ့ methadone၊စိတ္ျငိမ္ေဆး(benzodiazepines) စတဲ့ ေဆးေတြလည္း အသံုးျပဳနိုင္တယ္။ 

ယာယီသက္သာေစေသာ နည္းလမ္းေကာင္းမ်ား

-ျဖစ္စမွာ လမ္းေလွ်ာက္ၾကည့္ပါ

-ေရေႏြးထဲစိမ္ျပီး ေရခ်ိဳးၾကည့္ပါ

-ေျခေထာက္ ေလ့က်င့္ခန္းလုပ္ပါ

-ေျခသလံုး၊ေပါင္၊တင္ပါးဆံုေလ့က်င့္ခန္း လုပ္ေဆာင္သင့္တယ္

-ေျခေထာက္ေတြကို နွိပ္ေပးနိုင္တယ္

-အကိုက္အခဲေပ်ာက္ေဆးတမ်ိဳးမ်ိဳး ေသာက္ၾကည့္ပါ

-တျခားအာရံုစိုက္ရတဲ့အရာတခုခုနဲ႕ စိတ္ေျပာင္းၾကည့္ပါ

ေဒါက္တာေအးမင္းထူး

Health Care Journal(31.1.14)